Jakub Rafalski
Psycholog
„Tolerancja jest poszanowaniem inności
poprzez nasze wspólne człowieczeństwo”
Organizacja Narodów Zjednoczonych
5 maja obchodzony jest w Europie Dzień Walki z Dyskryminacją Osób Niepełnosprawnych a w Polsce dodatkowo Dzień Godności Osoby z Niepełnosprawnością Intelektualną. Oba wydarzenia mają ze sobą wiele wspólnego. Tolerancja, prawa człowieka, godność – to tematy, które często poruszane są w kontekście osób niepełnosprawnych. Choć często można odnieść wrażenie, że działania w tym zakresie ograniczają się do teoretycznych rozważań, mających niewiele wspólnego z praktycznymi rozwiązaniami, a co za tym idzie z poprawą jakości życia osób z niepełnosprawnościąmi.
Według treści znajdujących się na polskiej stronie rządowej „Unia Europejska opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości”. Ten opis bardzo trafnie wpisuje się w definicję tolerancji, która jak podaje Słownik Języka Polskiego to – „poszanowanie poglądów, zachowań i wyglądu innych ludzi”. Przeciwieństwem tego pojęcia jest dyskryminacja, na którą w wielu aspektach narażane są osoby z niepełnosprawnościami.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce (2018) dotyczących dyskryminacji wobec wybranych grup osób ponad jedna trzecia (35%) mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej wyraziła opinię, że niepełnosprawność była w Polsce powodem gorszego traktowania. Natomiast prawie 10% osób przyznało, że zetknęło się bezpośrednio lub było świadkami przejawów dyskryminacji wobec osób z niepełnosprawnościami.
Analizy statystyczne GUS Jakość życia i kapitał społeczny w Polsce Wyniki Badania spójności społecznej 2018 w https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/jakosc-zycia-i-kapital-spoleczny-w-polsce-wyniki-badania-spojnosci-spolecznej-2018.4.3.html (dostęp 28.04.2022)
Często społeczeństwo przez swoje nastawienie odbiera osobom z niepełnosprawnościami prawo do zaspokajania podstawowych potrzeb dotyczących chociażby miłości, intymności, bliskości, jak również prawo do posiadania dzieci czy założenia rodziny. Mimo, iż seksualność osób niepełnosprawnych nie jest już tematem tabu, to nadal wzbudza wiele kontrowersji i dyskusji społecznych. Czy powinno się pozwolić osobom z niepełnosprawnościami zakładać rodziny? Czy jest to obarczone koniecznością wsparcia i pomocy? Czy jesteśmy w stanie zorganizować społeczeństwo w taki sposób, aby było w nim miejsce na tolerancję wobec poszanowania prawa do posiadania rodziny przez osoby doświadczające niepełnosprawności? Wobec powyższego proces integracji oraz poszanowania praw i godności tych osób jest poniekąd iluzoryczny.
Rozważania te bardzo trafnie obrazują wyniki badań P. Boryszewskiego „Niepełnosprawni w opinii społeczności lokalnych” (2007). Uczestnikom badań zadano dwa zamknięte pytania: „Jak Pan(i) myśli, czy osoba niepełnosprawna mogłaby być Pana(i): “współmałżonkiem”, “przyjacielem”, “kolegą”, “współwłaścicielem, partnerem w działalności”, “współpracownikiem”, “gościem w domu”. Wyniki przedstawia niniejszy wykres:
Boryszewski P., Niepełnosprawni w opinii społeczności lokalnych na przykładzie 10 wybranych gmin w Polsce, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej Warszawa 2007.
Bardzo wysoki stopień akceptacji odnotowano przede wszystkim w takich relacjach jak: „gość w domu” (71,1%), „kolega” (64,9%), „przyjaciel” (61,7%). Niższe odsetki odnotowano przy tego typu kontaktach, jak: „współpracownik”(46,7) i „współwłaściciel” (36,7). Najniższy stopień akceptacji oraz najwięcej wątpliwości wśród badanych wiąże się z sytuacją, kiedy osoba niepełnosprawna miałaby być współmałżonkiem bądź partnerem życiowym.
Badanie przeprowadzone w 2020 roku na zlecenie Fundacji Avalon w ramach prowadzonego przez nią projektu Sekson, również zwraca uwagę na problemy związane z życiem intymnym i rodzinnym z którymi mierzą się osoby z niepełnosprawnościami. Ponad jedna trzecia (36%) ankietowanych doświadczyła sytuacji, w której ktoś powiedział albo dał wyraźnie do zrozumienia, że w związku z niepełnosprawnością temat seksu/seksualności ich nie dotyczy i nie jest to rzecz, którą powinni się interesować. 19% badanych deklaruje, że zdarzyło się to kilkukrotnie, a 18% spotkało się z tym raz lub dwa razy. Badani doświadczali takich sytuacji, w głównej mierze, ze strony osób z ich bliskiego otoczenia. Prawie połowa (44%) usłyszała takie słowa od członka rodziny, a w dalszej kolejności od znajomego/ przyjaciela i partnera/ partnerki (37% i 17%).
Czy wobec powyższego możemy mówić o poszanowaniu podstawowych potrzeb?
Co w takim razie z godnością? Jak wiemy – każdy człowiek posiada niezbywalne prawo do godności, którego nigdy nie traci. W Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych zostało wymienionych szereg praw fundamentalnych, m.in. takich, jak: poszanowanie godności, równości, niedyskryminacja, wolności i bezpieczeństwa osobistego, mobilności, wolności ekspresji, wolności poruszania się, dostępu do edukacji czy opieki zdrowotnej. Zdarza się jednak, że to inni ją naruszają, wówczas można mówić o upokorzeniu. Osoby z niepełnosprawnościami, co widoczne jest na kartach historii często były i są obiektem upokorzenia. Może być ono skierowane w sposób bezpośredni, ale również w sposób pośredni, np. poprzez organizację życia codziennego społeczeństwa, które w wielu aspektach nie pozwala im na realizację prawa do godności w pełnym zakresie.
Możliwość założenia rodziny i stosunek opinii publicznej w tek kwestii to jeden z aspektów. Kolejnego przykładu możemy doszukać się w sektorze edukacji. Często dochodzi do deprecjonowania pozycji ucznia niepełnosprawnego w klasie, co w konsekwencji sprzyja marginalizacji. Wiąże się to z sytuacjami trudnymi, gdzie pojawiają się elementy zbyteczne (litość, współczucie, poczucie wyższości) oraz brakiem elementów koniecznych – takich jak poczucie symetrycznych relacji, równości.
Kolejnym przykładem jest nieegzekwowanie prawa budowlanego. Pomimo istniejących od kilkunastu lat w polskim prawie rozwiązań, dotyczących budowania dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych obiektów użyteczności publicznej, nadal zdarza się, że na środku chodnika są ustawiane słupy czy niebotycznie wysokie krawężniki, nie wspominając o braku ramp i podjazdów. Z kolei bankomaty są często umieszczone zbyt wysoko, w pomieszczeniach ze schodami.
Pomimo coraz większej świadomości społecznej i aktywizacji osób z niepełnosprawnością – nadal powstaje wiele budynków niedostosowanych do potrzeb osób mających utrudnione poruszanie się. Liczne schody, ciężkie, często obrotowe drzwi, niewygodne ciągi komunikacyjne, brak wind, brak oznaczeń dla niewidomych, słabowidzących, pętli indukcyjnych dla niesłyszących – to przeszkody, które zdecydowanie utrudniają normalizację życia osób z niepełnosprawnością. Konieczność wzywania pomocy w takiej sytuacji jest przyczyną sytuacji wstydliwych, upokarzających, podważających autonomię osoby.
Komunikacja miejska daje ludziom możliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i pełnej autonomii (dojazd do szkoły, pracy, na zakupy, do znajomych). Przytłaczająca większość pojazdów komunikacji publicznej w Polsce nie jest w stanie obsłużyć klientów niesprawnych ruchowo. Dostanie się do środka pojazdu czy skorzystanie z toalety w środku jest praktycznie niemożliwe. Według raportu NIK20, infrastruktura dworców kolejowych pokazuje gigantyczną skalę zaniedbań w tym zakresie. Innym przykładam mogą być toalety dla osób z niepełnosprawnością, które zazwyczaj połączone są z toaletą damską. Czy osoby te są jednej płci, a może są bezpłciowe?
Pocieszającym wydaje się fakt, iż według zestawienia GUS w porównaniu do lat poprzednich, społeczna percepcja dyskryminacji osób z niepełnosprawnością ma tendencję spadkową. Co obrazuje poniższa tabela.
Warto w tym miejscu wskazać kilka sugestii, które (jeśli je zastosujemy i będziemy propagować) mogą przyczynić się do polepszenia jakości życia osób z niepełnosprawnościami.
Swoje opinie dotyczące ludzi z niepełnosprawnościami warto budować na bezpośrednich kontakt z takimi osobami (nie tylko sąsiedzkie, akademickie, zawodowe, ale też towarzyszące organizowaniu różnorodnych spotkań, festynów integracyjnych). Pozwoli to zmierzyć się z panującymi na ten temat mitami, a z czasem powoli korygować własne postawy (w ich różnych aspektach) czy stereotypy społeczne wobec osób niepełnosprawnych.
Pomocne w tym zakresie okazują się również liczne kampanie medialne na rzecz osób dotkniętych niepełnosprawnością. Jedną z takich kampanii była akcja „Pełnosprawni w miłości” zorganizowana przez Fundację Avalon – jej celem było obalenie krzywdzących mitów związanych z rodzicielstwem i seksualnością osób z niepełnosprawnościami.
W badaniach, przeprowadzonych na potrzeby kampanii przez agencję badawczą Minds & Roses w zakresie postrzegania takich osób, zauważono znaczące zmiany: o 8% wzrosła liczba osób, które sądzą, że osoby z niepełnosprawnościami mogą mieć satysfakcjonujące życie seksualne. Wzrosła również liczba osób przekonanych, że mogą one prowadzić satysfakcjonujące życie rodzinne – wychowywać dzieci (wzrost o 7,2 %) i spełniać się w rolach partnerów_ek i rodziców (wzrost o 6,7%) oraz mieć relacje towarzyskie takie same jak wszyscy (wzrost o 5,7%). Natomiast ponad 64% populacji zadeklarowało, że w wyniku kampanii postrzega osoby z niepełnosprawnościami bardziej pozytywnie. Więcej informacji o wynikach oraz o samej kampanii tutaj: Pełnosprawni w miłości | Sekson
Skoordynowana współpraca grup społecznych (rodzina, rówieśnicy) i instytucji (szkoły, internaty, uczelnie, stowarzyszenia, fundacje) promujące działania prointgreacyjne zdrowych i niepełnosprawnych realnie dają szansę na poznanie siebie nawzajem i swoich potrzeb.
Wprowadzanie regulacji prawnych, zachęcających pracodawców do zatrudniania osób z orzeczeniem o niepełnosprawności to działanie na rzecz aktywizacji nie tylko zawodowej ale i społecznej. Powoli, ale stopniowo wzrasta wskaźnik ich zatrudnienia, co ma nie tylko znaczenie materialne, ale również indywidualne (wzrost poczucia własnej wartości), czy społeczne (kreowanie właściwego wizerunku tej grupy społecznej).
Popularyzowanie informacji na temat niepełnosprawności. Nie tylko przez różnorodne ośrodki czy fundacje, ale również przez same osoby niepełnosprawne. Pozwoli to na lepsze poznanie perspektywy tej drugiej osoby oraz wzrost empatii. Wszak boimy się tego, czego nie znamy. Może zamiast się bać, warto poznać?
