Joanna Kalisiak
Fundacja Avalon
Reakcję bólową wywołuje przede wszystkim uszkodzenie organizmu, często ból towarzyszy również zabiegom medycznym i pierwszym próbom rehabilitacji. Ból to czynnik, który utrudnia osiąganie postępów w rehabilitacji. Badania wskazują, że prawie połowa osób niepełnosprawnych ma silniejsze lub słabsze dolegliwości bólowe, które występują w sposób trwały. Jest to oczywiście uzależnione od rodzaju uszkodzenia ciała, bólu najczęściej doświadczają osoby, ze schorzeniami reumatycznymi (prawie zawsze), z uszkodzeniem rdzenia kręgowego (65%), z hemiplegią (58%) i po amputacji kończyn (42%). Istnieją różnice indywidualne uwarunkowane genetycznie, jeżeli chodzi o odporność na ból, u niektórych ten próg jest bardzo niski, u innych wysoki.
Naukowcy od wielu lat badają to zjawisko, próbując stworzyć koncepcję, która znajdzie jak najszersze zastosowanie. Najnowsze kompleksowe podejście do badania bólu zaproponowali Melzack i Wall. Zgodnie z ich koncepcją ból jest zjawiskiem niejednorodnym, które składa się z odczucia sensorycznego, ale także składnika emocjonalnego, kognitywnego i behawioralnego. Wszystkie wymienione wyżej czynniki oddziałują na siebie, dlatego każdy z nas odczuwa go w inny sposób. Czynnik emocjonalny bólu wywołuje stan napięcia, odczucie doświadczania czegoś nieprzyjemnego i przykrego, jest impulsem do działania w celu usunięcia lub zminimalizowania źródła bólu. Następnie aktywizowane są procesy poznawcze, które służą ocenie możliwych konsekwencji uszkodzenia ciała. Ponieważ w odczuwanie bólu zaangażowane są w/w procesy emocjonalne i poznawcze, istotny staje się również aspekt środowiska i kultury. Chodzi tu zarówno o czynniki środowiskowe, które sprzyjają odczuwaniu bólu (np. wilgotny i zimny klimat sprzyja rozwojowi bólu reumatycznego), jak i akceptowane kulturowo sposoby reagowania na ból (uzyskiwanie wsparcia emocjonalnego innych ludzi). Behawioralny składnik bólu jest silnie związany z akceptowalnymi kulturowo wzorcami, jest to pewnego rodzaju wyuczone zachowanie, które ma przynieść konkretny efekt: zredukować ból, a także przyczynić się to uzyskania wsparcia emocjonalnego, materialnego i społecznego.
Ból krótkotrwały tzw. fizjologiczny, pojawia się, gdy uszkodzona zostanie struktura tkankowa, której rekonstrukcja następuje samoczynnie. Inicjuje on reakcję ochronną, mającą na celu zapobiegnięcie trwałym uszkodzeniom. Przeżywając ból przejściowy, mamy świadomość jego tymczasowości, wiemy że odpowiednie zachowanie sprawi, że ból minie i nastąpi ulga. Może się on pojawić u osób niepełnosprawnych, gdy rehabilitacja prowadzona jest zbyt intensywnie, częściej pojawia się jednak jako zmęczenie, w związku z koniecznością dostosowania się do nowych warunków życia z istniejącą dysfunkcjonalnością.
Ból ostry pojawia się zaraz po uszkodzeniu tkanki, towarzyszy mu duże napięcie emocjonalne, silne pobudzenie ruchowe lub zupełny bezruch, a także silne napięcie wszystkich mięśni. Cała uwaga skupiona jest na przeżyciu bólowym. Ostry ból jest ostrzeżeniem, że nastąpiło zagrożenie dla jego zdrowia lub życia. Z ostrym bólem spotykają się osoby niepełnosprawne w procesie leczenia jeszcze przed rozpoczęciem rehabilitacji.
Ból chroniczny trudno jest odróżnić od bólu ostrego, przyjmuje się, że ból chroniczny występuje, gdy dolegliwości trwają przynajmniej 6 miesięcy, a okresy przerwy pomiędzy poszczególnymi epizodami bólowymi nie są dłuższe niż 3 miesiące, zakończony został również proces leczenia. Jest to ból o mniejszej intensywności niż ból ostry, mogą mu towarzyszyć trudności ze snem, utrata apetytu, stany rozdrażnienia, zanik zainteresowań i ogólny spadek aktywności. Ból chroniczny towarzyszy wielu rodzajom niepełnosprawności i może pogłębiać trzykrotnie występującą dysfunkcję, wpływa również na uzyskiwanie gorszych rezultatów rehabilitacji. Osoby niepełnosprawne, które doświadczają chronicznego bólu, często zmniejszają swoją aktywność życiową. Może wystąpić u nich tzw. postawa katastroficzna, charakteryzująca się utratą wiary w możliwość poprawy stanu zdrowia, brakiem zaufania do siebie, podporządkowywaniem całego życia do odczuwanych dolegliwości, traktowaniem bólu jako podstawowego wskaźnika informującego o stanie zdrowia oraz ciągłym lękiem związanym z oczekiwaniem, kiedy ból się pojawi lub zwiększy swoją intensywność.
Stanisław Kowalik,Psychologia rehabilitacji, Warszawa 2007.
