Jakub Rafalski
Psycholog
Depresja jest zjawiskiem, z którym zmaga się coraz więcej osób na całym świecie. Choroba ta nie oszczędza nawet dzieci i dorastającej młodzieży. Badania wskazują, że na depresję z roku na rok choruje coraz więcej dzieci. Jedną z przyczyn jej występowania może być niepełnosprawność, która w wielu przypadkach miewa znaczący wpływ na funkcjonowanie w społeczeństwie. Według danych NFZ w ciągu ostatnich pięciu lat w Polsce liczba dzieci i młodzieży, leczonych z powodu zaburzeń depresyjnych i zaburzeń nastroju, wzrosła o ponad 100%. W 2017 roku liczba ta sięgała 12 tysięcy młodych osób, a w 2021 już 25 tysięcy. Choć jeszcze do końca lat 60. wielu psychiatrów zaprzeczało wstępowaniu zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży. Biorąc pod uwagę skalę tego zjawiska – obecnie nikt już tego nie kwestionuje. Jednakże nadal zwraca się uwagę na problemy z diagnozowaniem depresji młodzieńczej. Problem z rozpoznaniem jej występowania oraz trudności diagnostyczne związane są z tym, iż u dzieci i młodzieży przejawia się ona w odmienny sposób niż u ludzi dorosłych.
Osoby dorosłe na ogół zdają sobie sprawę ze znacznego obniżenia nastroju, są w stanie określić, co aktualnie przeżywają, np. smutek, rozpacz, niepokój. Zazwyczaj także potrafią analizować i podać przyczyny zmiany samopoczucia. Z kolei dzieci rzadko potrafią precyzyjnie określić objawy i nazwać przeżywane emocje. Depresja w tak młodej grupie wiekowej uwidacznia się raczej w psychomotoryce (zahamowanie, apatia); werbalnie – komunikując poczucie odrzucenia („nikt mnie nie kocha”, „nikomu na mnie nie zależy”) oraz poprzez niskie poczucie własnej wartości („nie dam rady, jestem do niczego”), a nie smutek. Dzieci z niepełnosprawnościami są narażone na pojawienie się jej ze względu na dyskryminację w środowisku szkolnym wynikającą z braku zrozumienia oraz wiedzy wśród innych dzieci. W przypadku niepełnosprawności u dzieci czy też młodzieży wpływ może mieć również nauczanie domowe, które wiąże się z brakiem kontaktu oraz nawiązywaniem przyjaźni z rówieśnikami. Zdaniem specjalistów wczesne zaburzenia depresyjne dzieci rzadko przejawiają się w postaci depresji prostej – najczęściej ujawniają się w sposób zakamuflowany. Ponadto depresja u dzieci może przybierać postać masek somatycznych – zaburzeń łaknienia (w tym anoreksji i bulimii), zaburzeń snu, bólów głowy, brzucha, moczenia nocnego, nadmiernej męczliwości. Może również manifestować się fobiami (np. fobią szkolną) lub zachowaniami destrukcyjnymi. Często też dodatkowo występuje tendencja ukierunkowywania agresji ku sobie. Reasumując – depresja młodzieńcza charakteryzuje się zaburzeniami w obszarze emocji, nastroju i zachowań oraz zaburzeniami w sferze poznawczej. W związku z odczuwaniem silnego napięcia psychicznego, dziecku borykającemu się z depresją, mogą towarzyszyć myśli samobójcze oraz może pojawiać się skłonność sięgnięcia po alkohol czy narkotyki. Stąd też depresja stanowi stan szczególnego zagrożenia i tym samym wymaga szybkiego rozpoznania i zdiagnozowania. Jednakże rozpoznanie typu i głębokości depresji nie jest wcale takie łatwe z powodu braku ogólnych obiektywnych kryteriów diagnostycznych, a u dzieci dodatkowo z powodu nietypowego obrazu zaburzenia. Szalenie istotne jest to, iż u dzieci (zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym) często w obrazie depresji dominuje niepokój (objawiający się rozdrażnieniem, rozproszeniem uwagi, ciągłą i nadmierną aktywnością bez przerw na odpoczynek), a nie apatia. W związku z tym w wielu przypadkach specjaliści błędnie rozpoznają ADHD u dzieci zamiast depresji.
Objawy depresji u dzieci mogą mieć różne stopnie intensywności oraz przebiegać w różnych konfiguracjach. Zaburzenia mogą przejawiać się w następujący sposób: w sferze emocji (nasilony lęk przed przyszłością oraz agresja), w obszarze nastroju (obniżenie nastroju o różnym stopniu intensywności oraz różnym zabarwieniu emocjonalnym); w sferze poznawczej (problemy w funkcjonowaniu szkolnym, np.: trudności w nauce, skupieniu, przez co dziecko zaczyna przeżywać coraz więcej niepowodzeń). Konsekwencją tych problemów jest obniżenie poczucia własnej wartości dziecka oraz przekonanie o swojej nieskuteczności.
W depresji u dzieci pojawiają się także zaburzenia aktywności związane z zaburzeniami zachowania (od rezygnacji z wykonywania obowiązków domowych, czy chodzenia do szkoły, aż do podejmowania zachowań ryzykownych tj: spożywanie substancji psychoaktywnych, czy ryzykowne zachowania seksualne). Charakterystyczne w depresji dziecięcej są także zaburzenia rytmów dobowych: trudności w rannym wstawaniu, późne kładzenie się spać, a także lepsze funkcjonowanie w godzinach wieczornych. W przebiegu depresji u dzieci mogą pojawić się: brak motywacji do działania, zamknięcie w sobie, a także myśli i tendencje samobójcze.
Depresja to zaburzenie, które niesie za sobą wiele negatywnych skutków. Wpływ depresji na dzieci jest tak silny, iż powoduje, że dzieci przestają prawidłowo funkcjonować w szkole, domu, w kontaktach z rówieśnikami. Skutki depresji u dzieci w niektórych przypadkach powodują poczucie bezsensu życia i często dzieci te podejmują decyzję o popełnieniu samobójstwa. Kolejnym następstwem wystąpienia zaburzeń depresyjnych w dzieciństwie jest zwiększone prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń afektywnych w dorosłym życiu. Dodatkowo występowanie depresji w połączeniu z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami zachowania, czy ADHD stanowi ryzyko pojawienia się choroby afektywnej w okresie dorosłości.
Zaburzenia depresyjne dotykają zarówno dzieci zdrowe, jak i te z niepełnosprawnościami. Dodatkowo niepokojącym jest fakt, iż dzieci i osoby niepełnosprawne intelektualnie określane są mianem „grupy podwyższonego ryzyka”. Symptomy manifestowania depresji u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w porównaniu do dzieci w normie intelektualnej, są takie same. Jednakże w przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim można zaobserwować częste i szybkie zmiany nastroju. Z kolei poczucie winy i myśli samobójcze obserwowane są tylko u dzieci o wyższym poziomie funkcjonowania intelektualnego. Przyczyny depresji u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mogą być różne w odniesieniu do zdrowych rówieśników i wynikać m.in. z instrumentalnego traktowania dziecka przez rodziców, lekceważenia, zespołu dziecka maltretowanego, depresji matki lub obojga rodziców oraz selektywnym dostosowaniu się do potrzeb rodziców.
Leczenie depresji u dzieci powinno zawierać w sobie oddziaływania zarówno farmakologiczne, jak i psychoterapeutyczne. W procesie zdrowienia psychoterapia może przyjmować formę terapii indywidualnej, grupowej oraz terapii rodzinnej. Z uwagi na to, że dysfunkcje w rodzinie mogą wpływać na wzmożenie objawów depresyjnych oraz na pogarszanie relacji i funkcjonowania pozostałych członków rodziny – zastosowanie terapii rodzinnej jest jak najbardziej zasadne. Kolejnym ważnym elementem terapii zaburzeń depresyjnych jest psychoedukacja dziecka cierpiącego na depresję i jego rodziny. Jej głównym celem jest próba zwiększenia świadomości chorego i członków rodziny na temat depresji, możliwości wpływu na jej przebieg, a także pomoc w adaptacji do niej. Psychoedukacja ma na celu również pomoc w adaptacji do wyzwań życia codziennego. Poprzez umiejętność rozpoznania uczuć związanych z problemem, uczestnicy terapii mają możliwość rozwinięcia zasobów, które mogą wykorzystać do poradzenia sobie z napotkanymi problemami. Oddziaływania terapeutyczne mają na celu:
W przypadku łagodnej i umiarkowanej depresji uzasadnione jest stosowanie psychoterapii. Natomiast w przypadku nasilonej depresji najskuteczniejsza jest terapia skojarzona, czyli leczenie farmakologiczne i psychoterapia. Psychoterapia dla dzieci z depresją w zależności od okoliczności i potrzeb może przyjąć formę indywidualną, grupową bądź rodzinną. W niektórych przypadkach zalecana się równolegle dwie formy, np. psychoterapia indywidualna oraz terapia rodzinna. Jednakże terapie te prowadzone powinny być przez dwóch różnych terapeutów. Dowody naukowe potwierdzają skuteczność psychoterapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu depresji w odniesieniu do dzieci i młodzieży. Psychoterapia poznawczo-behawioralnapoprzez swoje oddziaływanie wpływa na zmiany w myśleniu, uczuciach i zachowaniu. Opiera się na założeniu, iż myślenie człowieka wpływa na jego emocje i zachowanie. W procesie terapii pracuje się nad zmianą dysfunkcjonalnych przekonań dotyczących siebie, innych oraz świata oraz negatywnych wzorców myślenia. Bardzo ważnym elementem leczenia depresji w tym nurcie jest planowanie aktywności, a także monitorowanie nastroju. Z kolei głównym założeniem psychoterapii interpersonalnej jest stwierdzenie, iż trudności w relacjach z innymi osobami mogą powodować bądź nasilać objawy depresyjne, a depresja może te relacje zaburzać. Głównym celem terapii jest nabywanie lepszych umiejętności społecznych.
Depresja u dziecka potrafi zmienić dotychczasowe funkcjonowanie rodziny. Silny związek emocjonalny dziecka z członkami rodziny wpływa na każdego domownika. Rola rodziców w leczeniu depresji u dzieci jest kluczowa, zwłaszcza poziom wsparcia oraz zaangażowania w terapię dziecka. U małych dzieci (do 2-3 roku życia) psychoterapia polega na pracy terapeuty z matką i dzieckiem. W związku z tą chorobą – cała rodzina musi przygotować się na zmiany. Depresja często przyczynia się do nawarstwiania się konfliktów, a w skrajnych przypadkach może nawet spowodować całkowity rozpad więzi rodzinnych. Ze względu na niedostrzeżenie pierwszych objawów depresji u dziecka mogą powstać problemy z komunikacją, gdyż rodzice nie potrafią zrozumieć zachowania dziecka. Na pierwszym etapie leczenia całkowite skupienie na chorym dziecku jest oczywiste i zrozumiałe. Jednakże przy leczeniu długoterminowym bardzo ważne jest to, żeby zadbać o całą rodzinę, a w szczególności o inne dzieci.
W zapobieganiu depresji u dzieci ogromne znaczenie odgrywa profilaktyka, służąc budowaniu prawidłowych, ciepłych i bliskich relacji z innymi, odkrywaniu i kształtowaniu poczucia własnej wartości, a także odporności psychicznej dzieci, czy też rodziny jako całości. W celach prewencyjnych warto organizować warsztaty, szkolenia dotyczące umiejętności właściwego zaspokajania potrzeb, pogłębiania umiejętności prawidłowej komunikacji, rozwiązywania konfliktów czy radzenia sobie ze stresem. Istotne są także wszelkie działania, które pomogą młodym ludziom w wyzwalaniu radości życia, chęci i pasji działania. Co w takim razie pomoże w przeciwdziałaniu powstawaniu zaburzeń depresyjnych u dzieci? Ważne jest wsparcie ze strony co najmniej jednego z rodziców; dobre relacje z rówieśnikami oraz wsparcie kolegów; budowanie wyższej samooceny; posiadanie celów życiowych i planów na przyszłość, a także zatrudnienie (wolontariat) lub inne zajęcia.
Ważne jest, aby zapewnić pomoc psychologa dla dzieci z depresją, zwłaszcza jeśli dziecko nie potrafi się uporać z problemami, bądź też nie potrafi zmienić swojego podejścia do nich. Uczucia, które temu towarzyszą, np. ból psychiczny, żal czy też smutek, o wiele łatwiej przeżyć w obecności drugiej, słuchającej nas i rozumiejącej osoby. Pomocy można również szukać w:
Dodatkowo w Polsce można skorzystać z bezpłatnej, zdalnej pomocy psychologicznej Fundacji „Twarze depresji”, który zawiera również program skierowany do dzieci i młodzieży. Dzieci z każdego zakątka Polski mogą liczyć na wsparcie i spotkanie online ze specjalistami tj.: lekarz psychiatra, psycholodzy i psychoterapeuci. Jest to bardzo istotne, gdyż taka forma sesji pozwala na bezpłatną pomoc także tym dzieciom i nastolatkom, które do tej pory nie mogły sobie na nią pozwolić (ze względu na sytuację rodzinną, ekonomiczną, czy brak psychologa i psychiatry w najbliższej okolicy).
Poniżej linie wsparcia oraz programy pomocowe związane z walką z depresją:
Fundacja „Twarze depresji” – program bezpłatnej, zdalnej pomocy psychologicznej: www.twarzedepresji.pl/pomocpsychologiczna, Całodobowa Linia Wsparcia 800 70 2222
Telefon zaufania – 116 111 – to pierwszy bezpłatny i ogólnopolski telefon zaufania dla młodych ludzi, który prowadzi Fundacja „Dajemy Dzieciom Siłę”. Z konsultantami Telefonu Zaufania 116 111 można się podzielić swoimi troskami i problemami. Skontaktować można się również wysyłając anonimową wiadomość online przez www.116111.pl/napisz. Więcej informacji: www.116111.pl
Telefon dla Rodziców i Nauczycieli 800 100 100 – to bezpłatna i anonimowa pomoc telefoniczna oraz online dla rodziców i nauczycieli, którzy potrzebują wsparcia i informacji w zakresie przeciwdziałania i pomocy dzieciom przeżywającym kłopoty i trudności wynikające z problemów i zachowań ryzykownych takich jak: agresja i przemoc w szkole, cyberprzemoc i zagrożenia związane z nowymi technologiami, wykorzystywanie seksualne, kontakt z substancjami psychoaktywnymi, uzależnienia, depresja, myśli samobójcze, zaburzenia odżywiania. Więcej informacji: www.800100100.pl.
Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka 800121212 – tworzą psycholodzy, pedagodzy, a także prawnicy udzielając niezbędnego wsparcia wszystkim dzwoniącym dzieciom. Pod numer interwencyjny również osoby dorosłe mogą zgłaszać problemy dzieci. Więcej informacji: www.brpd.gov.pl/telefon-zaufania
Żyjemy w trudnych czasach, w których wszechobecny pośpiech i gonitwa przyczyniają się do wytwarzania presji. Na tę presję narażone są także dzieci, zwłaszcza biorąc pod uwagę ich wrażliwość. Problemy z komunikacją, konflikty w rodzinie, odrzucenie przez grupę rówieśniczą – to wszystko może wpłynąć na pojawienie się depresji u dziecka. Narastające zjawisko osamotnienia młodych ludzi, będące często przyczyną obniżenia nastroju czy depresji, można określić jako swoistego rodzaju wspólczesny „znak czasu”. Niezwykle ważną częścią walki z tą chorobą jest odpowiednio dobrana terapia, a w skrajnych przypadkach także hospitalizacja. Warto być czujnym, aby nie przegapić pierwszych oznak depresji u swojego dziecka lub podopiecznego. Jednak przede wszystkim warto zastosować działania zapobiegawcze, aby skutecznie móc przeciwdziałać temu zjawisku.
BIBLIOGRAFIA
Skorzystaj z darmowej porady w ramach Kompleksowego Centrum Poradniczego Fundacji Avalon.
Udzielamy wsparcia poradniczo-informacyjnego, prawniczego, psychologicznego oraz seksuologicznego. Na stronie Centrum znajdziesz szczegóły odnośnie dyżurów poszczególnych specjalistów.
Zapraszamy!
