Jak sobie radzić z dyskryminacją?

Albert Einstein powiedział kiedyś, że „żyjemy w smutnej epoce, w której łatwiej jest rozbić atom niż uprzedzenie”. Niestety to stwierdzenie jest nadal aktualne, mimo iż minęło tyle lat. Na świecie nie ma osoby, która nie spotkała się lub nie doświadczyła dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, orientację seksualną, narodowość, pochodzenie etniczne czy religię.

Czym jest dyskryminacja?

Czym jest dyskryminacja? Słowo to pochodzi od łacińskiego „discrimino – rozróżniam” i zgodnie z definicją psychologii społecznej polega na niesprawiedliwym i nieobiektywnym różnicowaniu ludzi ze względu na ich przynależność do określonych grup bądź też na usunięciu konkretnych osób z pewnych miejsc czy sfer życia społecznego. Małgorzata Masternak-Kubiak pisze, iż „określone postępowanie jest dyskryminujące, jeżeli ma na celu naruszenie równości szans lub traktowania”[1]. W skrócie, dyskryminacja to zachowanie skierowane przeciw innym ludziom, wynikające z przynależności grupowej.

Stanisław Kowalik określa dyskryminację jako postępowanie, które charakteryzuje się: odmawianiem określonym osobom równego traktowania lub praw, które przysługują całej zbiorowości; brakiem merytorycznego uzasadniania owej odmowy; arbitralnym zaliczeniem osób do określonej kategorii społecznej, wobec której formułowane są uprzedzenia społeczne[2]^.

Dyskryminacja może przybierać różne formy, od subtelnych i ukrytych, takich jak wykluczenie społeczne czy dyskryminacja symboliczna, po jawne i agresywne, takie jak przemoc i prześladowanie. Zjawisko dyskryminacji jest destrukcyjne dla godności i poczucia podmiotowości doświadczających go osób. Prowadzi do obniżenia samooceny, pogorszenia zdrowia psychicznego oraz utrudnienia w dostępie do różnych sfer życia społecznego, takich jak edukacja, zdrowie, praca czy rozrywka. Osoba jej doświadczająca ma poczucie krzywdy i absurdu, przeżywa silny stres, przygnębienie. Działania dyskryminujące prowadzą do marginalizacji i ograniczenia rozwoju człowieka, poczucia izolacji i wykluczenia.

Szczególną formą dyskryminacji jest Handicapizm (z ang. handicap – niepełnosprawność, przeszkoda) inaczej disablizm, ableizm, ablizm. Jest to dyskryminacja, niechęć, wrogość względem osób z niepełnosprawnościami. Uprzedzenie takie może przejawiać się zarówno bezpośrednią agresją, jak i lekceważeniem potrzeb osób z niepełnosprawnościami,  np. w architekturze. Skutkiem dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami jest odczuwanie przez nie mobbingu, eliminacji i wykluczenia ze społeczeństwa.[3]

Skąd się bierze dyskryminacja?

Nierówne, gorsze traktowanie innych wynika najczęściej z posiadania pewnych uprzedzeń i stereotypów, polegających na uproszczonym, nieobiektywnym i krzywdzącym postrzeganiu innych przez osobę dyskryminującą. Bazując na stereotypach, czyli konkretnych przekonaniach lub założeniach na temat innych ludzi opartych wyłącznie na ich przynależności do danej grupy społecznej, wykształcamy uprzedzenia, czyli wrogie bądź negatywne nastawienie, co stanowi pierwsze ogniwo przyczyniające się do rozwoju postaw dyskryminacyjnych i krzywdzących w społeczeństwie.

Schemat takiego działania:

Jak sobie radzić z dyskryminacją?

Jednym z najważniejszym dokumentów przeciw dyskryminacji jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 roku, która stwierdza, że wszyscy ludzie są wolni i równi pod względem godności i praw. Art. 2. stanowi, że „Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklaracji, bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu (…)”[4].

W Polsce dokumentem uprawniającym obywateli do równego traktowania jest  Konstytucja i wynikająca z niej ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. Nr 254, poz. 1700, z późn. zm.) – zwana ustawą o równym traktowaniu[5] oraz Kodeks Pracy.

W przypadku doświadczania dyskryminacji mamy dwie możliwości działania:

a) zastosować środki prawne – sądowe i pozasądowe:

• wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich;
• pozew cywilny – zgodnie z art. 24 Kodeksu cywilnego, jeśli czyjeś dobra osobiste zostały naruszone, osoba może żądać odszkodowania lub zadośćuczynienia za poniesioną szkodę lub krzywdę. A „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia” (art. 415, k.c.34);
• zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa;
• skarga do Państwowej Inspekcji Pracy, odszkodowanie od pracodawcy, postępowanie pojednawcze przed komisją pojednawczą.

b) zastosować pozasądowe środki działania, możliwe do podjęcia w sprawach naruszenia zasady równego traktowania jak:

• wniosek do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych;
• wniosek do Rzecznika Praw Pacjenta;
• skarga do Rzecznika Ubezpieczonych;
• powiatowy lub miejski rzecznik konsumentów;
• skarga do Rzecznika Praw Dziecka;
• skarga do Prezesa Urzędu Lotnictwa Cywilnego.

Szczegółowe informacje na temat poszczególnych ścieżek działania dostępne są na stronie https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/BIULETYN_RPO_Materialy_nr_78.pdf

Przeciwdziałaniem dyskryminacji zajmują się również organizacje pozarządowe, które udzielają bezpłatnych porad prawnych i zapewniają wsparcie w reprezentacji osób doświadczających dyskryminacji przed sądami i organami administracji publicznej. Wykaz tych organizacji można znaleźć na stronie internetowej Biura Rzecznika Praw Obywatelskich www.rpo.gov.pl. Można też zgłosić się do Biura Pełnomocnika Rządu ds. osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej dostępnego pod numerem 538-117-590.

Dodatkowo osoby z niepełnosprawnościami, członkowie ich rodzin oraz ich bliscy czy znajomi mogą zgłosić się o bezpłatną  pomoc do Kompleksowego Centrum Poradniczego działającego w Fundacji Avalon. Centrum zostało stworzone, by pomóc w uzyskaniu informacji niezbędnych do codziennego rozwiązywania problemów związanych z niepełnosprawnością. Można w nim uzyskać bezpłatną pomoc psychologiczną, prawną, poradniczo-informacyjną. Dane kontaktowe do specjalistów można znaleźć na stronie poradnictwo.fundacjaavalon.pl

Co jeszcze mogę zrobić, gdy doświadczam dyskryminacji?

Myślenie osoby dyskryminującej jest sztywne i stereotypowe, więc trudna jest z taką osobą rozmowa. To rola specjalistów. Co można zatem zrobić w sytuacji bezpośredniej dyskryminacji oprócz wniesienia skargi do odpowiedniej instytucji?

Kilka porad dla osoby doświadczającej dyskryminacji:

• Zaznaczaj granice za pomocą komunikatu „nie”:

„Nie zgadzam się, abyś mnie tak traktował”, „Nie jestem tu, abyś się ze mnie śmiał”. Zdania tego typu bezpośrednio nawiązują do sytuacji, przedmiotu konfliktu, a nie osoby atakującej. W taki sposób wyrażamy sprzeciw wobec danego traktowania bez używania ofensywy. Pamiętaj, że takie zdania są lepsze niż sformułowania typu „Nie masz prawa tak mówić do mnie”, które wywołują bunt u agresora i chęć pokazania „że właśnie mi wolno”.

• Oddychaj.

Dyskryminacja jest sytuacją stresującą, wprowadza w stan: atakuj, uciekaj, zamarznij. Wydłużając wydech, wprowadzisz swój organizm w stan uspokojenia i wzmocnisz poczucie bezpieczeństwa. Osoba dyskryminująca może przestać Cię atakować, widząc, że jej starania, by zaszkodzić Ci emocjonalnie, idą na marne.

• Poszukaj w otoczeniu wsparcia innych osób, nie skupiaj się na agresorze.

Zgłaszaj wszelkie przejawy doświadczanej dyskryminacji odpowiednim organom, rozmawiaj z innymi na ten temat. Dzieląc się doświadczeniem i trudnościami z innymi, możesz zdobyć wiedzę na temat skutecznych działań, które  warto podjąć w danej sytuacji, a także uzyskać wsparcie emocjonalne, co pomaga stworzyć poczucie bezpieczeństwa, opieki, przynależności do grupy, zrozumienia.

• Reaguj na przejawy dyskryminacji, skupiając się na ofierze takiego traktowania, a nie na oprawcy.

• Zadbaj o siebie i zwiększ swoje kompetencje.

W reagowaniu na działania dyskryminujące pomogą Ci umiejętności związane z asertywnością, rozwiązywaniem problemów, radzeniem sobie ze stresem. Dzięki nim zwiększysz swoją samoocenę, nauczysz się odpowiadać na zaczepki, nie powodując ich eskalacji, będziesz potrafił zadziałać w trudnej sytuacji i poradzić sobie ze stresem, który negatywnie wpływa na organizm.

Rozmowa ze sprawcą zazwyczaj nie ma sensu, ponieważ jego celem jest utrzymanie własnych stereotypów i schematów postępowania. Wchodzenie w dyskusję z osobą dyskryminującą będzie dla nas wyczerpujące emocjonalnie i prawdopodobnie nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, jeżeli oprawca nie będzie nastawiony na dialog. Możemy go zakrzyczeć, ale prawdopodobnie nie zmieni to jego postawy. Pamiętajmy, że to my jesteśmy najważniejsi i czasem lepiej zrezygnować i wejść na drogę prawną lub wezwać policję, by zapewnić sobie bezpieczeństwo.

Czego potrzebuje osoba doświadczająca dyskryminacji?

Ofiary dyskryminacji mają podobne potrzeby jak osoby doświadczające innych przestępstw, są to:

• potrzeba odczuwania bezpieczeństwa osobistego i ochrony przed dalszą krzywdą,
• potrzeba uzyskania informacji i porad na temat przysługujących  im praw oraz oczekiwań; w przypadku, gdy zdecydują się zgłosić przestępstwo na policję lub do innych organów i organizacji;
• pomoc w zakresie poruszania się w systemie wymiaru sprawiedliwości;
• praktyczna pomoc w postaci porady prawnej, pomocy medycznej, naprawy i zabezpieczenia mienia oraz wsparcia dla rodzin;
• wsparcie emocjonalne i psychospołeczne, odbudowanie zaufania do świata i swojej społeczności;
• traktowanie z szacunkiem i godnością.

Jak powstrzymać dyskryminację?

Z dyskryminacją należy i można walczyć.

Po pierwsze należy zmieniać postrzeganie społeczeństwa na temat niepełnosprawności i obalać powstałe stereotypy przez kampanie społeczne, edukację w szkołach i zakładach pracy,, a także podczas kontaktów międzyludzkich.

Reagujmy na wszelkie przejawy dyskryminacji w naszym otoczeniu, powiedzmy stop i zaopiekujmy się osobą jej doświadczającej. Milczenie i niereagowanie jest akceptacją dyskryminacji, co prowadzi do dalszej jej eskalacji.

Zgłaszajmy uwagi dotyczące braku dostępności w miejscach, które mają dla nas znaczenie. Często słyszymy o „potrzebach OzN”, jednak to sformułowanie jest także dyskryminujące i w gruncie rzeczy nieprawdziwe. Potrzeba skorzystania z toalety, wejścia do budynku, przejazdu pojazdem czy poruszania się w przestrzeni miejskiej jest taka sama zarówno u osób z niepełnosprawnościami, jak i u pełnosprawnych. Tworzymy tak przestrzeń do integracji, lepszego wzajemnego zrozumienia i zdobycia umiejętności bycia razem.

Nie traćmy motywacji w podejmowaniu działań antydyskryminacyjnych, czasem wydaje się, że nie mają one sensu, ale zmiana w jednej osobie to pierwszy krok do zmiany całego społeczeństwa, od czegoś musimy zacząć.

Przypisy:

[1] M. Masternak-Kubiak: Prawo do równego traktowania. W: Prawa i wolności obywatelskie w RP. Red. B. Banaszak, A. Preisner. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck, 2002, s. 130.

[2] S. Kowalik: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1999, s. 162.

[3] https://pl.wikipedia.org/wiki/Handicapizm [dostęp online 27.04.2023].

[4]https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf z dnia 20.04.2023.

[5]https://bip.mkidn.gov.pl/pages/koordynator-do-spraw-rownego-traktowania/czym-jest-dyskryminacja-i-rowne-traktowanie.php z dnia 20.04.2023.

Bibliografia

• Gorajewska D., FAKTY I MITY O OSOBACH Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆIAMI, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji Warszawa 2006, [dostęp: 20-04-2023].Dostępny w Internecie: http://www.niepelnosprawni.pl/files/www.niepelnosprawni.pl/public/rozne_pliki/fakty_i_mity_2009.pdf z dnia
• BIULETYN RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH, nr 3 Zasada Równego Traktowania. Prawo i praktyka, nr 30 Ochrona przed dyskryminacją w Polsce. Stan prawny i świadomość społeczna. Wnioski i rekomendacje RPO Redakcja merytoryczna serii Zasada Równego Traktowania. Prawo i Praktyka: dr hab. 2020 [dostęp: 20-04-2023]. Dostępny w Internecie: https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Ochrona_przed-_dyskryminacja_w_Polsce.pdf z dnia 20.04.2023
• Zrozumienie potrzeb ofiar przestępstw z nienawiści Opublikowane przez OBWE Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) (online)  2021 [dostęp: 20-04-2023]. Dostępny w Internecie: https://www.osce.org/files/f/documents/b/1/491208.pdf
• Antydyskryminacja Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Sekretariat Pełnomocnika Rządu Ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn Copyright by Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, 2005 Wydanie I [dostęp: 20-04-2023]. Dostępny w Internecie: http://bc.ore.edu.pl/Content/190/antydyskryminacja.pdf z dnia 20.04.2023
• Brown, R. (2010). Prejudice: Its social psychology (wydanie 2.). Malden, MA: Wiley-Blackwell.
• M. Masternak-Kubiak M.: Prawo do równego traktowania. W: Prawa i wolności obywatelskie w RP. Red. B. Banaszak, A. Preisner. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck, 2002
• Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1999.